Το έθιμο της «χορευτικής Αγάπης» στον Άγιο Αθανάσιο στον οικισμό Αγίας Ειρήνης – Πρόννων Κεφαλληνίας

Γεράσιμος Σωτ. Γαλανός

Το νησί μας  έχει μια πλούσια καταβολή από λαογραφικές εκφράσεις και  εθιμικά δρώμενα τα οποία  είναι συνυφασμένα με τις κοινωνικές και θρησκευτικές πλευρές της ζωής μας. Αυτά τα έθιμα και οι λαογραφικές εικόνες τους ξετυλίγονται  είτε  εμφανώς, είτε απαρατήρητα ορισμένα από αυτά,  μέσα στην καθημερινότητα και στον εορταστικό κύκλο του έτους.

Από παλιά βέβαια άλλα έθιμα και εκφράσεις λαού έχουν χαθεί, άλλα έχουν ελαττωθεί στη θεατρική τους εικόνα  ή τείνουν να εγκαταλειφθούν και άλλα έχουν προσαρμοστεί με νέους τρόπους, που να ικανοποιούν πολλά γούστα και διαθέσεις.

Ένα όμορφο και σπάνιο έθιμο, τουλάχιστο για τον κεφαλληνιακό χώρο, είναι το έθιμο της  «χορευτικής αγάπης», που γίνεται ακόμη στον Ιερό Ναό του Αγίου Αθανασίου του οικισμού Αγίας Ειρήνης- Πρόννων. 

Μου δόθηκε η χρονική δυνατότητα να το παρακολουθήσω το 1995, το 1999 και το 2009, όπου και  τη  τελευταία χρονιά το αποτύπωσα με τον φωτογραφικό μου φακό και  για όποια αναφορά θα ακολουθήσει αφορά στο τελευταίο έτος.

Πρόκειται για ένα χορό που τελείται το απόγευμα του Πάσχα, έπειτα από τον Εσπερινό της Αγάπης, στην εκκλησία του Αγίου Αθανασίου στο χωριό  Αγία Ειρήνη

- Πρόννων.  Ακολουθεί μια σύντομη περιγραφή του χορευτικού αυτού εθίμου. Όσες   δε φορές το παρακολούθησα, δε διαπίστωσα αξιόλογες μεταβολές στον τρόπο με τον οποίο τελείται. 

Ο ναός του Αγίου Αθανασίου, βρίσκεται απόμακρα από τον οικισμό της Αγίας Ειρήνης -Πρόννων, σε πλάτωμα λίγο πιο πάνω από μια ρεματιά. Πρόκειται για έναν εντυπωσιακό ναό με ξυλόγλυπτο τέμπλο και εικόνες  που οι περισσότερες ανήκουν αγιογραφικά στην Επτανησιακής Σχολή.

 Αφού τελείωσε ο Εσπερινός με το διάβασμα του Ευαγγελίου στο ναό του Αγίου Αθανασίου, πραγματοποιήθηκε  λιτανεία προς τον κοντινό ναό του Αγίου Σπυρίδωνος, που βρίσκεται σε απόσταση 150 μέτρων περίπου και στο δρόμο προς τον οικισμό. Φθάνοντας στον Άγιο Σπυρίδωνα διαβάστηκε το Ευαγγέλιο στο ναό, ακολούθησε η έξοδος του ιερέα, Σπύρου Τζαμαρία και των ψαλτάδων με την εικόνα της Αναστάσεως στον αύλειο χώρο της εκκλησιάς και έψαλλαν τη δέηση για τους αιώνια κοιμωμένους, όπως ορίζει το ορθόδοξο τυπικό για την ημέρα αυτή. Φυσικά, όλα αυτά μέσα από χαρούμενες κωδωνοκρουσίες και σμπάρα, που έριχναν μερικοί για το καλό της  Αναστάσιμης χαράς του Χριστού μας..

Τελειώνοντας τη θρησκευτική τελετή  στον Άγιο Σπυρίδωνα, ο ιερέας Σπύρος Τζαμαρίας, οι ψαλτάδες και οι πιστοί επέστρεψαν στον Άγιο Αθανάσιο, όπου έπειτα από λίγα λεπτά ο κόσμος, άρχισε να κυκλώνει το ναό, σχηματίζοντας  αλυσίδα, εφόσον ο ένας ήταν πιασμένος με τον άλλον.  Στον χορευτικό κύκλο που σχηματίστηκε, μπροστάρης ήταν ο  ιερέας με το πετραχήλι του, ακολουθούσαν οι ψάλτες,  κάποιοι γεροντότεροι ή κάποιοι και κάποιες που ήξεραν το τραγούδι το οποίο θα τραγουδούσαν καθώς χόρευαν γύρω από το ναό.   Ο χορός ξεκίνησε από το νότιο μέρος του ναού, έφτασε τα βήματά του στο ιερό και από κει  πάλι στο νότιο μέρος. Όταν ολοκληρώθηκε ο πρώτος κύκλος οι χορευτές κοιτάζοντας προς το ναό άρχισαν να τον ξανακυκλώνουν.  Μετά τον ιερέα και κάποιον άλλον, ακολουθούσαν οι κόρες του Παναγή Γιαννάκη: Η Χριστίνα Κορισιάνου, η Μαγδαληνή Λιναρδάτου, η Ευγενία Βλαχούλη, η Κατερίνα Τοτόλου και οι οποίες τραγουδούσαν το άσμα. το οποίο είχαν μάθει από τον πατέρα τους. Μαζί τους τραγουδούσαν  και οι : Διονύσιος Λιναρδάτος, Σπυρονικόλας Σολωμός και Γεράσιμος Μπονάς. Οι δυο τελευταίοι είναι από την περιοχή που πραγματοποιείται το έθιμο. 

«Η Μάρθα και η Μαγδαληνή

Χθες είχαμε Σαρακοστή και είμαστε λυπημένοι

σήμερα έχουμε χαρά σ’ όλη την οικουμένη.(2)

Γιατί αναστήθηκε ο Χριστός και βγήκε από τον Άδη

και χαίρονται οι χριστιανοί όλοι μικροί μεγάλοι.(2)

Η Μάρθα και η Μαγδαληνή τον τάφο παν να δούνε

βρίσκουν τον τάφο ανοιχτό, τον λίθο κυλημένο

τον άγγελο καθούμενο εις τα λευκά ντυμένο(2)

Ο άγγελος ερώτησε τι θέλουν τι ζητούνε;

-Θέλουμε του Χριστού το σώμα. Και κείνος τους απάντησε.

-Δεν είναι εδώ , αναστήθηκε άφησε πια το χώμα.(2)»

 

Στο τρίτο κύκλο, οι μπροστάρηδες  του χορού μπήκαν τραγουδώντας από τη νότια  πόρτα του ναού, παρασέρνοντας όλη τη σειρά του χορού, περνώντας από το  κέντρο του ναού, εκεί  που ήταν τοποθετημένη η εικόνα της Αναστάσεως και έβγαιναν από τη βόρεια πόρτα. Οι χορευτές  αντάλλασαν ευχές μεταξύ τους λύνοντας τα χέρια, δηλαδή διέλυαν τον  χορευτικό κύκλο τους.

Τελειώνοντας, η όλη χορευτική διαδικασία, ο ιερέας μοίρασε στον κόσμο αυγά και λαμπάδες. Ζήτησα να έχω ένα αντίγραφο του τραγουδιού και πράγματι μου προσφέρθηκε από τον ιερέα  Σπύρο Τζαμαρία, καθώς και με ενημέρωσε με αρκετές πληροφορίες για το έθιμο.

Θα μπορούσαμε να γράψουμε πάρα πολλά αναλύοντας βήμα βήμα όλο αυτό το κυκλικό χορευτικό δρώμενο που συμβαίνει στον Άγιο Αθανάσιο του χωριού Αγίας Ειρήνης- Πρόννων. Εκτενέστερα  για το  χορευτικό αυτό έθιμο έχει αναφερθεί σε ανακοίνωσή της στο συνέδριο των Πρόννων, η Θεοδώρα Ζαφειράτου. Βλ. Πρακτικά Συνεδρίου, Πόρος Κεφαλονιά 2007, σ.σ. 32-53. Επίσης, υπάρχει ικανή βιβλιογραφία που αναφέρεται σε παρόμοιους χορούς στον ελλαδικό χώρο. 

  Αποφεύγοντας την εκτενή ανάλυση,  τόσο του χορού όσο και του άσματος που τραγουδιέται αυτή την ημέρα, φαίνεται  ξεκάθαρα από πρώτη ματιά, πως πρόκειται για εαρινό χορό με αρχαία ελληνική καταβολή. Όπως είναι γνωστό οι χοροί των Ελλήνων από την αρχαιότητα ήταν κυκλικοί, μιμούμενοι την κίνηση του αγαθούς όφεος. Απεναντίας, οι χοροί των άλλων βαλκανικών λαών, όσοι δεν είναι επηρεασμένοι από την ελληνική νοοτροπία, χαρακτηρίζονται επί τω πλείστων από χορευτικές ομάδες, που η μια μπαίνει ή συναντά την άλλη, με κάθετη ή οριζόντια σειρά από τους χορευτές. Αυτές οι  χορευτικές κινήσεις, δείχνουν την έλευση αυτών των λαών, όταν από τα βάθη της Μογγολίας μετακινήθηκαν σε ορδές και ήλθαν και εγκαταστάθηκαν  στα βόρεια μέρη της Βαλκανικής χερσονήσου. Μάλιστα, είναι χαρακτηριστική η κραυγή ή τα σφυρίγματα που βγάζουν οι χορευτές, ιδίως Σέρβοι και Βούλγαροι, καθώς χορεύουν, κατάλοιπα της επικοινωνίας τους όταν κατά ομάδες περνούσαν τα δάση για να καταλήξουν στην Βαλκανική και  για να μη χάνονται ή για να αισθάνονται πως κινούνται παράλληλα και κοντά, χρησιμοποιούσαν  αυτές τις κραυγές. Στοιχεία δηλαδή που  δημιούργησαν τη χορευτική τους λαογραφία.

Απεναντίας σε όλο τον Ελλαδικό χώρο αλλά  και στην Κεφαλλονιά μας, έχουμε  κυκλικό χορό, και μάλιστα, από την αρχαιότητα, με πρώτη μαρτυρία τον  πήλινο δίσκο του 3ου αιώνα που βρέθηκε στο λιμνοσπήλαιο  της Μελισσάνης, που δείχνει τις νύμφες  να χορεύουν κυκλικά γύρω από το θεό Πάνα. 

Μελετώντας  προσεκτικά τους ελληνικούς χορούς και παράλληλα τον κυκλικό χορό του Αγίου Αθανασίου, βεβαιώνεται πως παρόμοιοι χοροί υπάρχουν και σε άλλα μέρη. Χοροί που δοξάζουν την άνοιξη και τη χαρά, χοροί των αποκριών, χοροί  που τραγουδιούνται και χορεύονται με τον ίδιο περίπου τρόπο. Μέρη και τόποι που χορεύονται  παρόμοιοι  χοροί είναι, στη Σίφνο, στην Αίγινα, σε κάποια μέρη της Πελοποννήσου και στην Κέρκυρα.

Ωστόσο, μελετώντας και συγκρίνοντας τη μουσικοχορευτική λαογραφία της Κρήτης, Πελοποννήσου και των Επτανήσων, διακρίνει κανείς πως υπάρχουν εμφανείς διασταυρώσεις και επιρροές, λόγω των εποικισμών και αποικισμών, που προξένησαν στους αιώνες οι πόλεμοι και η μεταναστευτική διάθεση των Ελλήνων.

Πολλά χορευτικά άσματα του νησιού μας, όπως η «Ρόιδω ή το Αλφαβητάρι» και κυρίως συρτά, προέρχονται από την Πελοπόννησο και μπολιάστηκαν με κεφαλλονίτικα στοιχεία. Εξάλλου, στην λαογραφία αυτό είναι πράγμα σύνηθες, μια και το τραγούδι και η μουσική ταξιδεύουν σαν τον άμμο της θάλασσας. Επίσης, μια προσεχτική έρευνα στα χωριά της Κεφαλλονιάς, συναντά κανείς  παλιούς τραγουδιστές του χορού ή και γνώστες των παλιών τραγουδιών του πανηγυριού και της γλεντιού, και εύκολα βεβαιώνεται, πως, μια πληθώρα από αυτά, μοιάζουν με ανάλογα άσματα της Λευκάδας και της Κέρκυρας.

Με αυτό το σκεπτικό το  χορευτικό κυκλικό άσμα του Αγίου Αθανασίου  του χωριού Αγίας Ειρήνης - Πρόννων,  πλησιάζει την περίπτωση του άσματος «των Γερόντων» της Κέρκυρας. Πρόκειται για ένα χορευτικό άσμα που έχει τίτλο «Δόξα να..» ή και «των Γερόντων» ή και «των Παπάδων». Χορευόταν το απόγευμα της Τυροφάγου, μετά τον εσπερινό, έξω στο προαύλιο της εκκλησίας, ενώ στο χωριό Νύφες, το χορεύουν  μέσα στο ναό. Ο γεροντότερος ιερέας έσερνε πρώτος το χορό και τον ακολουθούσαν όλοι οι γέροντες και φυσικά οι άλλοι παπάδες, εάν υπήρχαν, και απαραίτητα χωρίς την παρουσία γυναικών. Ο μπροστάρης παπάς τραγουδούσε το άσμα του χορού, «Δόξα να» και στη συνέχεια οι υπόλοιποι χορευτές επαναλάμβανα όλοι μαζί.

 

Πρωτοχορευτής: Δόξα να , δόξα να, δόξα να’ χει πάσα μέρα

Χορός: Δόξα να’ χει πάσα μέρα και ο Υιός με τον πατέρα.

 Πρωτοχορευτής: Δόξα να, δόξα να, δόξα να’ χουν και τα τρία.

Χορός: Δόξα να’ χουν και τα τρία και η Δέσποινα Μαρία.

 Συγκρίνοντας  τα δυο έθιμα ανιχνεύονται ομοιότητες και διαφορές, όμως από ότι είναι αντιληπτό φαίνεται πως έχουν σχέση με κάλαντα, ή αποτελούν μέρος καλαντικών ασμάτων, που δε σώθηκαν ολόκληρα. Το συγκεκριμένο κυκλικό χορευτικό άσμα, θα μπορούσε κάλλιστα να θεωρηθεί καλαντική απάντηση στο πένθιμο άσμα της Μεγάλης Παρασκευής, που λένε τα παιδιά μετά το μεσημέρι όταν τελειώσει η λειτουργία της ημέρας. Τα λόγια του ακολουθούν πιστά τη θρησκευτική παράδοση και το βιβλικό κείμενο, δηλαδή ακολουθούν πιστά τα συμβάντα που έγιναν στην Ανάσταση του Θεανθρώπου.    

Το  χορευτικό έθιμο της αγάπης στο  ναό του Αγίου Αθανασίου σύμφωνα με τους  παλαιότερους πρέπει να γίνεται κάθε χρονιά και να μην αμελείται, λόγω που όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο, θεωρείται κακό σημάδι για το χωριό και ευρύτερα για την περιοχή.

Τέλος, όπως και να έχει τούτο το ελληνικό ανοιξιάτικο έθιμο, πρέπει να το διατηρήσουμε όχι μόνο γιατί γίνεται σημείο αναφοράς παράδοσης και πολιτισμού, αλλά  και γιατί μας ενώνει στη χαρά της συμμετοχής και της ορθόδοξης θρησκευτικότητας μας.