Λαβών απόδος: Η ενέργεια ως κοινωνικό αγαθό και δικαίωμα

 

Νικόλαος Φαραντούρης, Καθηγητής Ευρωπαϊκής Έδρας Jean Monnet στο Ευρωπαϊκό Δίκαιο Ενέργειας & Ανταγωνισμού, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών Πανεπιστημίου Πειραιώς

Δέσποινα Σίνου, Επίκουρη Καθηγήτρια Διεθνούς Δικαίου, αν. Κοσμήτορας Σχολής Νομικών, Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών Πανεπιστημίου Sorbonne Paris Nord

Λαβών απόδος, λέγει ο Μένανδρος, ο αρχαίος Έλληνας ποιητής του 4ου αιώνα π.Χ. Να αποδίδεις όταν λαμβάνεις, να επιστρέφεις όταν καρπώνεσαι. Σήμερα επίκαιρο παρά ποτέ.

«Είναι ανήθικο οι εταιρίες πετρελαίου και φυσικού αερίου να αποκομίζουν κέρδη ρεκόρ από την τρέχουσα ενεργειακή κρίση στις πλάτες των φτωχότερων, με τεράστιο κόστος για το κλίμα. Προτρέπω όλες τις κυβερνήσεις να φορολογήσουν αυτά τα υπερβολικά κέρδη και να χρησιμοποιήσουν τα κεφάλαια για να στηρίξουν τους πιο ευάλωτους». Η δήλωση αυτή είναι πιο πρόσφατη, ανήκει στο Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες και αναδεικνύει τις πολλαπλές πτυχές της νέας ενεργειακής κρίσης – από την πιο προφανή οικονομικο-πολιτική διάσταση έως την οικολογική και, κυρίως, την ανθρωπιστική διάσταση. Ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ δεν περιορίζεται όμως στη διαπίστωση˙ καταγγέλλει – απηχώντας τη λακωνική σοφία του Μενάνδρου – την «τραγική απληστία» του διεθνώς κρατούντος μοντέλου της αγοράς στον ενεργειακό τομέα και την ευθύνη μας στην αύξηση της φτώχειας και την όξυνση της κλιματικής κρίσης. Ταυτόχρονα υποδεικνύει ως άμεση και αναγκαία λύση τη δραστική παρέμβαση του κράτους, μέσω της αξιοποίησης δημοσιονομικών και ρυθμιστικών «εργαλείων», με στόχο την δικαιότερη και αναλογικότερη κατανομή των βαρών της ενέργειας και την προστασία των πλέον ευάλωτων.

Η ενεργειακή επισφάλεια και το απώτερο στάδιό της, η ενεργειακή φτώχεια, είναι σήμερα ένας από τους βασικότερους παράγοντες ευαλωτότητας του πληθυσμού διεθνώς. Στο πεδίο αυτό, η ρωσο-ουκρανική σύρραξη λειτούργησε ως επιταχυντής σε μια ήδη προϋπάρχουσα και συνεχώς διογκούμενη κρίση. Αξίζει να σημειωθεί ότι ήδη από το 2015 η πρόσβαση σε φτηνή και καθαρή ενέργεια είχε αναγνωριστεί από τον ΟΗΕ ως ένας από τους δεκαεπτά στόχους της Βιώσιμης Ανάπτυξης, στο πλαίσιο της περίφημης Ατζέντας 2030 – ενός φιλόδοξου σχεδίου δράσης με ορίζοντα δεκαπενταετίας για έναν καλύτερο και πιο βιώσιμο πλανήτη. Παράλληλα, υπό την αιγίδα του τότε Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ Μπαν Κι Μουν, ιδρύθηκε ένας νέος οργανισμός με τον τίτλο «Βιώσιμη Ενέργεια για Όλους» (SE4All), με βασική αρμοδιότητα το συντονισμό των δράσεων δημόσιων και ιδιωτικών φορέων με στόχο τη διασφάλιση της καθολικής πρόσβασης σε σύγχρονες υπηρεσίες ενέργειας και ιδίως ηλεκτρικής ενέργειας, τη βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας και την αύξηση της χρήσης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας.

Η εύκολα προσβάσιμη και οικονομικά προσιτή ενέργεια αποτελεί στις μέρες μας αναπόσπαστο στοιχείο της αξιοπρεπούς στέγασης και διαβίωσης, που κατοχυρώνεται ως κοινωνικό δικαίωμα σε μια σειρά διεθνών νομικών κειμένων που δεσμεύουν την Ελλάδα και ιδίως στο Διεθνές Σύμφωνο των Ηνωμένων Εθνών για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Μορφωτικά Δικαιώματα του 1966 (άρθρο 11 παρ. 1) και στον Αναθεωρημένο Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη του 1996 (άρθρα 30 και 31). Σύμφωνα με τον Χάρτη – την εμβληματική αυτή διεθνή συνθήκη του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα κοινωνικά δικαιώματα, την οποία η Ελλάδα κύρωσε μόλις το 2016 –, τα κράτη έχουν υποχρέωση να διασφαλίζουν την αποτελεσματική άσκηση των δικαιωμάτων αυτών, με περιεχόμενο συγκεκριμένο, ουσιαστικό και όχι θεωρητικό. Ακόμη και η πιο φειδωλή σε ζητήματα κοινωνικής προστασίας Επιτροπή της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει συμπεριλάβει την ενέργεια στις βασικές υπηρεσίες καλής ποιότητας στις οποίες κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα πρόσβασης, με δυνατότητα υποστήριξης σε όσους την έχουν ανάγκη, στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Πυλώνα Κοινωνικών Δικαιωμάτων που θεσπίστηκε το 2017.

Το δικαίωμα στην ενέργεια αναδεικνύεται πλέον διεθνώς ως κοινωνικό δικαίωμα, το οποίο, αν και δεν έχει ακόμη αναγνωριστεί αυτοτελώς σε κάποιο από τα διεθνή νομικά κείμενα προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συνάγεται ευθέως ως ουσιαστικό δικαίωμα από τις σχετικές διατάξεις και αναφορές που το εμπεριέχουν. Κατά μείζονα λόγο, η καθολική πρόσβαση σε προσιτές, αξιόπιστες και σύγχρονες υπηρεσίες ενέργειας είναι σύγχρονο κοινωνικό αίτημα που αγγίζει το σκληρό πυρήνα των δημόσιων ή κοινωνικών αγαθών που νοούνται ως «κοινά αγαθά» της ανθρωπότητας και όχι αμιγώς «χρηματιστηριακά προϊόντα», μαζί με την υγεία, την παιδεία, τη σίτιση, το νερό, τη στέγαση, τον πολιτισμό.

Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις αρχίζουν, η μία μετά την άλλη, να αντιλαμβάνονται την επιστροφή σε μια κοινωνική πολιτική για την ενέργεια ως τη μόνη αξιόπιστη και βιώσιμη επιλογή. Η Ισπανία, η Ιταλία και το Ηνωμένο Βασίλειο έλαβαν ήδη γενναία μέτρα φορολόγησης των υπερκερδών των εταιριών ενέργειας. Η Γαλλία και η Γερμανία παρουσίασαν ολοκληρωμένα σχέδια επανακρατικοποίησης των επιχειρήσεων ηλεκτρισμού. Οι χώρες της ιβηρικής χερσονήσου έσπευσαν να αποσυνδέσουν τις υψηλές χρηματιστηριακές τιμές φυσικού αερίου από την τιμή ηλεκτρικού ρεύματος. Όλες οι χώρες προχώρησαν έγκαιρα σε ρυθμιστικές παρεμβάσεις, δημοσιονομικά μέτρα, αυστηρούς ελέγχους και στιβαρή εποπτεία. Δυστυχώς, στην Ελλάδα μόλις τον προηγούμενο μήνα η ελληνική κυβέρνηση κατέθεσε κάποιο σχέδιο (κι αφού είχε απορριφθεί το Plan A από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή), το οποίο σήμερα αποδεικνύεται αποσπασματικό και αναποτελεσματικό, στην λογική των επιδομάτων και της επιβάρυνσης (ξανά) του δημοσίου κορβανά, αντί της ρυθμιστικής παρέμβασης και της δίκαιης και αναλογικής κατανομής των βαρών και του επιχειρηματικού κινδύνου σε όσους καρπώνονται οφέλη.

Η ενεργειακή αλληλεγγύη θα είναι στο πολύ κοντινό μας μέλλον ίσως η πιο εύγλωττη και η πιο αναγκαία μορφή κοινωνικής αλληλεγγύης. Η ουσιαστική πρόσβαση σε οικονομικά προσιτές και ποιοτικά αναβαθμισμένες υπηρεσίες ενέργειας αποτελεί μέγιστο ηθικό και πολιτικό στοίχημα για τις προοδευτικές δυνάμεις του τόπου μας σε ορίζοντα εκλογών. Η θεσμική κατοχύρωση του κοινωνικού δικαιώματος στην ενέργεια δεν είναι πολυτέλεια˙ είναι στοιχείο μιας σοβαρής και υπεύθυνης διακυβέρνησης, σύμφωνης μάλιστα με τη διεθνή νομιμότητα. Λαβόν απόδος. Διαχρονικό πρόταγμα. Σήμερα επίκαιρο παρά ποτέ.